क्षेत्रपाहणीची पद्धत

या संकेतस्थळावर सादर केलेली भाषा-सामग्री महाराष्ट्रातील ग्रामीण आणि निम-शहरी भागातील क्षेत्रपाहणीद्वारे गोळा केलेली आहे. मे २०१८ ते जुलै २०२२ दरम्यान प्रत्यक्ष क्षेत्रपाहणी करून ही सामग्री एकत्रित करण्यात आली आहे. राज्यातील ३६ पैकी ३४ जिल्ह्यांतील २७७ गावांमधील एकूण अंदाजे २,९६२ व्यक्तींच्या मुलाखती घेण्यात आल्या. सर्व मुलाखती सोनी आयसी रेकॉर्डरचा वापर करून ध्वनिमुद्रित करण्यात आल्या आहेत. सर्वेक्षणात मुंबई शहर जिल्हा आणि मुंबई उपनगर या शहरी जिल्ह्यांचा समावेश केलेला नाही.

भाषा-सामग्री मिळविण्याची साधने

ग्रामीण समुदायातील भाषेच्या वापराची माहिती गोळा करण्यासाठी, तसेच स्थानिक समुदायातील सामाजिक आणि आर्थिक संबंधांविषयीची माहिती एकत्रित करण्यासाठी एक समाज-भाषाविषयक प्रश्नावली तयार करण्यात आली.

घरगुती वस्तू आणि फळे-भाज्यांसाठीची नावे मिळवण्यासाठी चित्रांचा संच वापरण्यात आला. (https://sdml.ac.in/features_mr) तसेच नातेसंबंधीय संज्ञा, व्यक्ती, काळ, स्थानदर्शक संज्ञा विचारण्यात आल्या.

व्याकरणिक वैशिष्ट्यांविषयी माहिती मिळवण्यासाठी डेक्कन कॉलेजमध्ये तयार केल्या गेलेल्या चेतक संचाचा (स्टिम्युलस किट - सुमारे सत्तर व्हिडिओंचा समावेश असणारे किट) वापर करण्यात आला आहे. (https://sdml.ac.in/stimulus-kit_mr) या स्टिम्युलस किटमध्ये विशिष्ट व्याकरणात्मक श्रेण्या आणि व्याकरणिक रचना दर्शविण्यासाठी तयार केलेले व्हिडिओ आहेत, उदाहरणार्थ- लिंगप्रणाली, विभक्ती प्रत्यय, क्रियाव्याप्तीचे निर्देशक, वाक्यातील विविध घटकांमधील सुसंवादाचे दर्शक, इत्यादी.

मुलाखतीदरम्यान संशोधक त्या व्यक्तीचे निरीक्षण करत असतो. याचा व्यक्तीच्या भाषेवर परिणाम होऊ शकतो. विलियम लॅबॉव्ह १९७२ Sociolinguistic Patterns या पुस्तकात या परिणामाला “observer’s paradox” म्हणतो. हा परिणाम कमीत कमी व्हावा म्हणून मुलाखतीमध्ये दोन प्रकारच्या कथनांचा समावेश केला गेला. प्रत्येक व्यक्तीकडून पारंपरिक कथांचे कथन (उदा: ससा आणि कासव, लाकूडतोड्या आणि देवी, म्हातारी आणि भोपळा इ.) आणि वैयक्तिक अनुभवांचे कथन, बालपणीच्या स्मृतींचे कथन इत्यादी मिळविण्यात आले.

लिप्यंकन, प्रतिलेखन

चित्र आणि व्हिडिओ यांचा उपयोग करून मिळविलेल्या माहितीचे आय.पी.ए.(IPA) या लिपीचा वापर करून लिप्यंकन केले आहे. प्रत्येक गावात संग्रहित केलेले पारंपरिक कथांचे कथन आणि वैयक्तिक अनुभव यांचे लिप्यंकन संशोधक साहाय्यकांनी केले. कथनात्मक भाषा सामग्रीचे विश्लेषण/रूपिम आधारित छायालेखन हे ‘Leipzig Glossing Rules’ ह्या नियमावलीच्या साहाय्याने केलेले आहे. (पाहा: https://www.eva.mpg.de/lingua/pdf/Glossing-Rules.pdf)

तालुक्यांची-गावांची निवड-भाषकांची निवड

भाषा-सामग्रीचे संकलन करण्यासाठी “जिल्हा’’ हे एकक गृहीत धरले आहे. प्रत्येक जिल्ह्यातील मुख्य शहर ज्या तालुक्यात स्थित आहे तो तालुका व या तालुक्यापासून लांबचा, सीमा भागाच्या जवळचा असे इतर दोन ते तीन तालुके निवडले. प्रत्येक तालुक्यातील मुख्य शहराजवळच्या ग्रामीण भागातील एक गाव आणि शहरी भागापासून लांब असलेले एक गाव अशी प्रत्येक तालुक्यातील दोन गावे निवडली. लोकसंख्या, शेजारच्या जिल्हा/ राज्याची निकटता/सीमा आणि त्या प्रदेशातील बोलीभाषेच्या भिन्नतेबाबत असलेली पूर्वकल्पना हे निकषदेखील तालुक्यांची आणि गावांची निवड करताना लक्षात घेतले गेले

उदाहरणार्थ, कोल्हापूर जिल्ह्यात एकंदर बारा तालुके आहेत. जिल्ह्यातील मुख्य शहर (कोल्हापूर) हे करवीर तालुक्यात स्थित आहे. शहरी भागाच्या जवळ असलेले करवीरमधील गडमुडशिंगी गाव आणि कोल्हापूर शहरापासून लांब असलेले खुपिरे हे गाव निवडले. करवीर या तालुक्याव्यतिरिक्त कर्नाटक राज्याच्या निकट असलेला गडहिंग्लज तालुका, कोकणातील सिंधुदुर्ग जिल्ह्याच्या आणि कर्नाटक राज्याच्या सीमेवर असलेला चंदगड तालुका आणि कोकण भागातील रत्नागिरी जिल्ह्याच्या जवळ असलेला शाहुवाडी तालुका हे तीनच तालुके निवडले. कोल्हापूर जिल्ह्यातील क्षेत्रपाहणी या सर्वेक्षणात सर्वात आधी एप्रिल २०१८ मध्ये पथदर्शक पाहणी (Pilot survey) म्हणून केली होती. प्रकल्प पद्धती निश्चित करण्याची प्रक्रिया अद्याप अंतिम झाली नव्हती. त्यामुळे नंतरच्या टप्प्यात सिंधुदुर्गच्या जवळ पण कर्नाटक पासून लांब असलेला राधानगरी तालुका आणि कर्नाटकच्या सीमेवर पण कोकण भागापासून दूर असलेला कागल तालुका येथेदेखील भाषिक नमुने गोळा करण्यात आले. अशा प्रकारे कोल्हापूर जिल्ह्यातील बारा पैकी सहा तालुक्यांमध्ये भाषा-सामग्री गोळा करण्यात आली.

पूर्ण झालेल्या क्षेत्रपाहणीचा तपशील:

कोष्टक १: सर्वेक्षणातील मुलाखतींची एकूण संख्या (https://sdml.ac.in/data-analysed-mr)

निवडलेल्या प्रत्येक गावात मुलाखती घेऊन भाषासामग्री गोळा करण्यात आली. मुलाखतीसाठी व्यक्तींची निवड करत असताना सामाजिक-भाषाविज्ञान या ज्ञानशाखेतील मानक निकषांचे पालन करण्यात आले.

• निवडलेली व्यक्ती त्याच गावात जन्मलेली आणि वाढलेली व्यक्ती किंवा १५ वर्ष अथवा त्याहून अधिक काळ गावात राहणारी व्यक्ती.
• गावातील लोकसंख्येच्या दृष्टीने मोठ्या गटांचे (उदा. जात / धर्म / जमात) प्रतिनिधित्व करणार्‍या व्यक्ती.
• मराठी मातृभाषक व्यक्ती व ज्या अमराठी व्यक्तीने घराबाहेरील सर्व व्यवहारांसाठी मराठी ही प्राथमिक संपर्क भाषा असल्याचे नोंदविले आहे अशी व्यक्ती.

गावांतील सर्व मुख्य धर्म /जाती समूहामधील तीन वयोगटांतील (१८-३०,३१-५०,५०+ वर्षे) पुरुष व महिला भाषकांकडून सामग्री गोळा करण्यात आली. अशिक्षित तसेच साक्षर भाषकांचा मुलाखतींसाठी समावेश करण्याची काळजी घेण्यात आली. काही गावांमध्ये अमराठी पण पिढ्यानुपिढ्या त्याच गावात वास्तव्य असलेले आणि संख्येने मोठ्या प्रमाणात असणारे समाज आढळले. उदाहरणार्थ, नंदुरबारमधील भिल्ल; लातूर, सोलापूर, मिरजमधील कन्नड भाषक; रत्नागिरी व इतरत्र असलेले उर्दू भाषक; नागपुरातील गोंडी भाषक इत्यादी. जिथे अशा समाजातील व्यक्तींनी घराबाहेरील सर्व व्यवहारांसाठी मराठी भाषा वापरात असल्याचे नोंदविले, तिथे अशा व्यक्तींच्यादेखील मुलाखती घेऊन भाषिक नमुने गोळा करण्यात आले

कोष्टक २: भाषकाच्या वयोगट आणि लिंगानुसार सर्वेक्षणातील मुलाखतींची संख्या

शब्दस्तरावरील संकल्पनांची निवड

शाब्दिक संकल्पना म्हणजे काय?

शाब्दिक संकल्पना अर्थात विविध वस्तूविशेषात्मक अथवा व्यक्तिविशेषात्मक नामे. प्रादेशिक स्तरावर होत असणारे भाषेतील बदल काही विशिष्ट शब्दांच्या वापरातून तसेच ध्वनी म्हणजेच उच्चारणावरून ओळखता येतात. उदा. ‘स्वतःचा मुलगा’ या नातेसंबंधाचा निर्देश करण्यासाठी मुलगा, पोरगा, ल्योक, आंडोर, डिकरा, झील, चेडो, भुर्गे, पोटं, टुरा, लेक, टुडाल, लेकुस, सोहरा, पोश्या असे विविध शब्द मराठीत वापरले जातात.

सर्वेक्षणासाठी शाब्दिक संकल्पनांची निवड कशी केली?

भाषकांकडून मिळविलेले शब्दस्तरीय घटक मुख्यत: धोंगडे (२०१३) यांच्या अभ्यासावर आधारित आहेत. हा अभ्यास पूर्णपणे शब्दस्तरावर आधारित आहे. या अभ्यासातून असा निष्कर्ष काढला आहे की त्या सर्वेक्षणात नमूद केलेल्या २९०० शब्दांपैकी अंदाजे २५% शब्दांच्या बाबतीत मराठीच्या प्रादेशिक बोली आणि मराठीची प्रमाण बोली यांच्यात भिन्नत्व दिसून येते. वर नमूद केलेल्या सर्वेक्षणातील २५% शब्दांमधून त्याचप्रमाणे अन्य काही अभ्यासांच्या आधारे ‘मराठीच्या बोलींचे सर्वेक्षण’ प्रकल्पासाठी शाब्दिक संकल्पनांची निवड केली आहे. या सर्वेक्षणात एकूण त्र्याहत्तर शाब्दिक संकल्पना मिळविण्यात आल्या आहेत. हे शब्द घरगुती वस्तू, भाज्या, काळ, स्थानदर्शक संज्ञा, आणि नातेवाचक संज्ञा अशा अर्थक्षेत्रांशी निगडीत आहेत.

सर्वेक्षणात शब्दस्तरीय भाषिक सामग्री मिळविण्याची पद्धती

घरगुती वस्तू, फळे आणि भाज्यांची नावे यांसाठीचे स्थानिक शब्द मिळविण्यासाठी चित्रांचा वापर केला गेला आहे. (https://sdml.ac.in/features_mr) काळ आणि स्थानदर्शक संज्ञा प्रसंगनिष्ठ संकेत / चित्रे वापरुन मिळविण्यात आली आहेत. (उदा. दिशावाचक वर-खाली अशा संज्ञा मिळविण्याकरिता चित्रांचा वापर करून चित्रातील एखादी वस्तू त्यातील व्यक्तीच्या कोणत्या दिशेला आहे अशाप्रकारचे प्रश्न विचारण्यात आले.) नातेवाचक शब्द मिळविण्यासाठी संकेत म्हणून भिन्न वाक्यांशांचा वापर केला आहे, (उदा. तुमच्या आईच्या भावाची बायको आणि तुमचे नाते काय ? तुम्ही आणि तुमच्या बहिणीच्या मुलाचे नाते काय ? इ.)
गावातील ज्या भाषकांनी अस्खलित मराठी येत असल्याचा दावा केला, ज्यांनी गावातील संपर्क भाषा म्हणून मराठी भाषा वापरत असल्याचे सांगितले, पण ज्यांची मातृभाषा मराठी नाही अशा भाषकांकडून देखील शब्दस्तरीय घटक घेतले आहेत. या भाषकांच्या बाबतीत, शब्दस्तरीय घटकांपैकी नातेवाचक शब्द बहुतेकदा भाषकाच्या एल १ म्हणजेच मातृभाषा/प्रथम भाषेमधील शब्द होते (उदा. हिंदी-उर्दू, तेलगू, कन्नड, गोंडी, भिल्ल भाषा, इ.).

शब्दस्तरीय सामग्रीचे प्रतिलेखन/लिप्यंकन कसे केले आहे?

रोमन-आधारित इंटरनॅशनल फोनेटिक अल्फाबेट (आय.पी.ए/IPA) आणि (२) सुधारित देवनागरी लिपी यांचा वापर करून मिळवलेल्या शब्दस्तरीय घटकांचे प्रतिलेखन/लिप्यंकन केले आहे. वापरल्या जाणार्‍या ध्वन्यात्मक चिह्नांची संपूर्ण यादी https://sdml.ac.in/methodology_mr येथे दिली आहे. उदा. –

व्यापक ध्वन्यात्मक प्रतिलेखनातून ध्वनी स्तरावरील फरक तसेच शब्दार्थातील बदल देखील तपासले जाऊ शकतात. पालघर जिल्ह्यातील उदाहरणे: मेव्हना, भावं, दाजी, मेव्हनास, साला, साआ, हाला, साडा, हारो, हारा (= बायकोचा धाकटा भाऊ); पुरूष भाषकाच्या बहिणीचा मुलगा या संज्ञेसाठी भाच़ा, भासो, नातु, भासजावाई, पुतन्या, भाल्या, भाचा, जमास, जावास असे शब्द; स्त्री भाषकाच्या भावाची मुलगी या संज्ञेसाठी भाची, भाशी, भाशीस, भावाची पोरगी, सून इ. शब्द. या शब्दांमधून ध्वनी भिन्नता तसेच शब्दस्तरीय फरक नमूद केले आहेत.

व्याकरणिक वैशिष्ट्यांची निवड

व्याकरणिक विशेष म्हणजे काय?

शब्द तयार करण्याची प्रक्रिया आणि वाक्यातील शब्दांमधील व्याकरणिक संबंध यासारख्या व्याकरणाशी संबंधित वैशिष्ट्यांना ‘व्याकरणिक विशेष’ असे संबोधले आहे. उदा. १ ‘रस्ता ’ या संज्ञेशी जोडलेले विविध विभक्ती प्रत्यय : रस्त्याला (कर्म / द्वितीया) , रस्त्यात (अधिकरण / सप्तमी), रस्त्यातून (अपादान / पंचमी), रस्त्यानी (करण / तृतीया). उदा. २, वाक्यातील सुसंवाद, अनुक्रमे भिंत पडली किंवा भिंत पडलं – ‘ भिंत पडली – स्त्रीलिंगी सुसंवाद’ आणि ‘भिंत पडलं – नपुंसकलिंगी सुसंवाद ’ इ.

सर्वेक्षणातील व्याकरणिक विशेष कसे निश्चित केले?

यापूर्वी प्रकाशित झालेले अभ्यास आणि महाराष्ट्रात याआधी केलेल्या क्षेत्रपाहणीच्या अनुभवाच्या आधारे सुमारे वीस व्याकरणिक विशेष निवडले. वैशिष्ट्यांची निवड करत असताना मराठी भाषेचे प्रमुख बोली विभाग कोणते ते ओळखण्यासाठी / ठरविण्यासाठी हे उपयोगी ठरू शकतील असे गृहीत होते. यात पुढील व्याकरणिक वैशिष्ट्यांचा समावेश आहे : (१) विभक्ती प्रत्यय व विभक्ती व्यवस्था (२) क्रियाव्याप्ती (३) काळ व्यवस्था (४) पुरुष आणि वचन या व्याकरणिक कोटींनुसार क्रियापदाच्या रूपात होणारे भेद/बदल (५) निरनिराळ्या सकर्मक वाक्यप्रयोगांमध्ये आढळणारे विभक्ती प्रत्यय (६) सकर्मक वाक्यप्रयोगांमधील सुसंवाद , इ.

सर्वेक्षणात व्याकरणिक विशेष मिळविण्याची पद्धती

विशिष्ट व्याकरणिक वैशिष्ट्ये / रचना मिळवण्यासाठी ‘डेक्कन कॉलेज स्टिम्युलस किट’ या सत्तर दृकफितींच्या संचाचा वापर करण्यात आला आहे. (https://sdml.ac.in/stimulus-kit_mr)

व्याकरणिक भाषासामग्रीचे विश्लेषण करण्याची पद्धती

सर्वेक्षणासाठी निवडलेल्या प्रत्येक गावांतील सामाजिक गट / गावाची सामाजिक रचना लक्षात घेऊन प्रातिनिधिक भाषकांच्या (सुमारे ४० – ६० मिनिटांच्या अवधीच्या) संपूर्ण मुलाखतींचे युनिकोड आय.पी.ए.(Unicode IPA) वापरून प्रतिलेखन करण्यात आले व मुलाखतीचे transcript तयार करण्यात आले. या transcript मधून निवडलेल्या व्याकरणिक विशेषांची नोंद करण्यात आली. सामाजिकभाषाविज्ञानात प्रचलित असलेल्या या पद्धतीचा अवलंब केल्यामुळे गावातील inter-speaker आणि intra-speaker भेदांची (म्हणजेच दोन भाषकांच्या बोलींमधील भेद आणि एकाच भाषकाच्या बोलीत आढळणाऱ्या भेदांची) नोंद करता आली. बोली/भाषाबदलाच्या अभ्यासासाठी दोन्ही प्रकारच्या माहितीचे महत्त्व असते. भाषकांची निवड करत असताना स्त्री/पुरुष, तरुण/वृद्ध सुशिक्षित/अशिक्षित अशा विरुद्ध गटांचा समावेश होईल याची काळजी घेण्यात आली. अशा प्रकारे मिळालेल्या व्याकरणिक माहितीचे गावपातळीवर एकत्रीकरण करण्यात आले.

एखाद्या व्याकरणिक विशेषासाठी संपूर्ण राज्यात आढळलेले वैविध्य अभ्यासून त्याआधारे त्या विशेषाचे मूल्यांकन करण्यात आले. उदा. ‘करण’ या कारकसंबंधाचा निर्देश करण्यासाठी विविध प्रदेशांमध्ये / सामाजिक गटांमध्ये ८ प्रत्ययी रूपे आढळली : (१) [-ने (नी/न/न्/ना/नु)], (२) [-वरी (वर)], (३) [-खल (खालं/खाली/खाले/खाल्)], (४) [-घई (घी)], (५) [-शी], (६) [-खन (खुन/कन)], (७) [-स्वर (इ/ए/अ)], (८) [-कडं (कड्/क/कर्/करी)]. या रूपांचा वर दर्शविल्याप्रमाणे १ ते ८ या अंकांनी निर्देश केला असून प्रत्येक रूपाचा भौगोलिक प्रसार नकाशाच्या स्वरूपात मांडला आहे. सर्वेक्षणासाठी निवडलेल्या अशा १५ व्याकरणिक विशेषांचे 'बोली नकाशे' उपलब्ध करून दिलेले आहेत

कथनांचे विश्लेषण

कथनांचे विश्लेषण करत असताना प्रथम निवडलेल्या कथनाच्या प्रत्येक ओळीचे सुधारित देवनागरी आणि युनिकोड आय.पी.ए.(Unicode IPA) या दोन लिपींमध्ये प्रतिमांकन केले गेले. त्यानंतर त्या वाक्याचे Leipzig Glossing Rules चा उपयोग करून रूपिम आधारित विश्लेषण केले गेले. त्यापुढच्या ओळीत सदर वाक्याचे भाषावैज्ञानिक विश्लेषण/ छायालेखन केले असून अंतिम ओळीत त्या वाक्याचे स्वैर इंग्रजीत भाषांतर केले आहे.

प्रत्येक कथन कोणत्या जिल्ह्यात, तालुक्यात, गावात ध्वनिमुद्रित केले याचे तपशील तसेच कथनकाराचे लिंग, वय, शिक्षण, सामजिक गट/जात/जमात इत्यादी तपशील कोष्टकाच्या स्वरूपात दिले आहेत. (Provide - database of narrations - hyperlink)